Jarenlang zaten ze in het kernteam van de City Deal Energieke Wijken: Hans Hans van Ammers, strategisch bestuursadviseur bij de gemeente Arnhem en Guido La Rose, concernstrateeg bij Gemeente Tilburg. Samen kijken ze terug. Wat waren belangrijke momenten, overwinningen en uitdagingen? Wat zijn de grootste opbrengsten geweest en hoe gaan we verder?

Middenin corononatijd, op 4 maart 2021, zetten acht gemeenten hun handtekening onder de City Deal Energieke wijken, duurzaam en sociaal, tijdens een digitaal congres van het programma Aardgasvrije wijken. Dat deden de gemeenten samen met de ministeries BZK, IenW en OCW, Platform31 en de Woningcorporaties Zayaz en Wonen Limburg. Het overkoepelende doel: het vinden van slimme koppelingen tussen de energietransitie en het verbeteren van de leefbaarheid en de kansen voor bewoners in kwetsbare wijken.

Fysieke ontmoetingen
Arnhem was één van de gemeenten die zijn handtekening zette, Tilburg volgde een klein half jaar later. Het was goed dat de coronamaatregelen versoepelden en er al snel daarna fysieke ontmoetingen werden georganiseerd voor de partners van de City Deal, blikt Hans van Ammers, kernlid van het eerste uur terug: “Al die fysieke bijeenkomsten, daar kwam verreweg de meeste energie en de meeste inspiratie uit voort. De themasessies die we hadden over particuliere verhuurders en VVE’s, over gespikkeld bezit in Breda en Tilburg, over huishoudens in een kwetsbare positie in Zeist, Arnhem en in Rotterdam, de rondleiding bij de Beroepentuin in Utrecht, de ontwerpsessie over statushouders aan het werk in de energietransitie in Den Bosch, maar ook de tweedaagsen die we aan het eind hadden in Groningen en in Heerlen. Elkaar treffen in de steden, in de wijkcentra, elkaars verhalen horen, zien hoe de ander het doet, en daarover met elkaar in gesprek kunnen gaan. Daar zat voor mij de grootste meerwaarde van de City Deal.” Guido La Rose vult aan: “Dat is voor mij ook de kracht van de City Deal. Dat we allemaal net iets anders omgaan met dezelfde uitdagingen en daarin van elkaar kunnen leren.”

Meteen bij de start werd ook een kernteam gevormd, vertelt Hans: “Dit was een kleinere groep met vertegenwoordigers van vier partners met de projectleiding van de City Deal, die besluiten voorbereidde en uitvoerende werkzaamheden besprak. Daarbij hebben we steeds gekeken naar de behoefte van de verschillende deelnemers; wat zijn projecten die we samen op kunnen pakken?”

Verkering
Guido voegde zich in september 2021 bij het kernteam. Voor Tilburg was het belangrijk dat er een steviger verbinding werd gelegd tussen sociale thema's en de energietransitie, vertelt hij: “Het creëren van kansen voor kwetsbare huishoudens, daar werd ik meteen heel enthousiast van. Ik heb altijd mijn verbazing uitgesproken waarom we binnen de gemeente niet veel meer samen op kunnen trekken in het behalen van sociale en duurzame ambities. Door bijvoorbeeld minder in hokjes te denken en zo het geld dat we toch al in de sociale opgaven steken, ook voor de energiekant besteden. Door het creëren van een comfortabele woonsituatie en het verlagen van de energierekening, leveren we ten slotte ook een grote bijdrage aan het verbeteren van de leefsituatie van mensen in de wijk.”

Een metafoor voor de relatie tussen sociaal en duurzaam, die Guido in het kernteam meermaals gebruikte, was die van een verliefd stel: “Bij projecten geven ze elkaar af en toe een kusje, maar daarna kiezen ze weer snel hun eigen pad. Van verkering of verloving komt het eigenlijk nooit.” Ook na vier jaar City Deal is het nog steeds niet dik aan tussen de twee, constateert Guido: “Dat is voor mij ook een inzicht geweest, dat ik heb moeten accepteren. Het sociaal domein werkt gewoon anders dan de afdeling energie of ruimtelijke ordening. In het sociaal domein moeten ze met gelabeld geld en uitkeringen aan de slag. Daardoor kan je dit vraagstuk ook eigenlijk niet als twee partners op dezelfde manier aanvliegen. Wat ik wel merk is dat sommige collega's elkaar nu beter weten te vinden, en ook samen optrekken in de wijk.” Hij lacht: “Dus misschien is het toch een voorzichtige verkering. We zitten op zijn minst in de flirtfase.”

Energiecrisis
Hans knikt. De verbinding tussen fysiek en sociaal was volgens hem vooral merkbaar in de energiecrisis die ontstond nadat Rusland Oekraïne binnenviel, een tijd die de urgentie van de City Deal alleen maar onderstreepte: “De energiearmoede steeg snel en we hadden als gemeentes ineens flinke subsidies te verdelen. In de taskforce die we in Arnhem samenstelden om de energietoeslagen maximaal naar de huishoudens te krijgen, werden fysiek en sociaal naar elkaar toegedrukt. We moesten gaan samenwerken, om zo snel mogelijk geld naar de huishoudens te krijgen en onze energiecoaches maximaal in te kunnen inzetten om de huizen te verduurzamen. Maar toen werd de crisis wat minder en ploep: fysiek en sociaal gingen weer uit elkaar. Het was geen onwil, maar uit het oog, uit het hart. Fysiek en sociaal: we denken gewoon anders.” Toch ziet ook Hans dat er daarna wat veranderd is: “Door die tijdelijke intensieve samenwerking binnen de aanpak energiearmoede, dankzij de rijkelijk gedeelde SPUK-middelen vanuit het Rijk, komen we nu heel vaak achter de voordeur. Het zijn zeer waardevolle lessen geweest voor alle gemeentes binnen de City Deal. Mijn collega’s bij het Sociaal Domein zijn er inmiddels allemaal van overtuigd zijn dat je makkelijker achter de voordeur komt, als er vanuit energie of verduurzaming wordt aangebeld.” 

Waarom dat makkelijker gaat? Hans: “De energiecoaches die door het fysieke domein, vanuit onze aanpak energiearmoede, worden ingeschakeld, zijn geen ambtenaren van de gemeente. Zij komen er blanco in, niet om het te hebben over schulden of problemen met hun kinderen. Ze komen iets brengen: ‘Zullen we eens helpen met een lage energierekening?’ Wij merken dat bewoners meer vertrouwen krijgen in zichzelf en de maatschappij en zo openstaan om wat aan hun problemen te doen. Dat vraagt samenwerking op de gezamenlijke opgave: de energiecoaches moeten doorverwijzen naar het sociale domein. Die samenwerking zien wij nu ontstaan. En ik zie mijn collega’s van sociaal ook steeds meer bewust worden dat samenwerken op verduurzaming essentieel is en een enorme meerwaarde heeft, ook voor hun sociale opgave.”

Concrete opbrengsten
Guido en Hans zien nog een aantal concrete opbrengsten die zijn voortgekomen uit de City Deal. Een belangrijke mijlpaal is de mogelijkheid voor gemeenten om een ISDE-subsidie aan te vragen namens woningeigenaren én te ontvangen, waardoor het voor huishoudens in een kwetsbare positie makkelijker wordt om hiervan gebruik te maken. Guido: “Samen met de gemeente Groningen, Arnhem en Rotterdam, RVO en BZK hebben we vanuit de City Deal deze subsidieregeling weten te wijzigen. Hierdoor kunnen gemeentes bewoners ontzorgen en worden buurtinitiatieven en coöperatieven gestimuleerd. Het is een enorme verbetering voor bewoners in een kwetsbare positie.” Een andere opbrengst, vertelt Hans, was de ontwikkeling van ‘De Vakmakers’ in de gemeente Arnhem, een praktijktrainingsomgeving waar mensen de kans krijgen om praktische vaardigheden te ontwikkelen en een carrière te starten in de bouw, techniek en energietransitie: “Een werkbezoek aan de Beroepentuin in Utrecht maakte ons zo enthousiast dat we besloten dit in Arnhem ook op te zetten verbonden aan ons Nationaal Programma Arnhem-Oost: in januari zijn we van start gegaan.”

Ook noemt Hans de inspirerende wijkaanpak van De Verbindingskamer in Rotterdam, een actieve partner binnen de City Deal Energieke Wijken. Sinds 2020 betrekt De Verbindingskamer van Marianne de Koning bewoners bij de verduurzaming van hun wijk Bospolder-Tussendijken, een van de eerste wijken in Nederland die aardgasvrij werd gemaakt: “De aanpak van dit project is een aansprekend voorbeeld voor veel gemeenten. Tijdens een ontwerpatelier Achter de Voordeur konden we in het najaar van 2022 zelf zien hoe dit er in de praktijk uit zag. De Verbindingskamer zet echt vol in op een integraal afgestemde aanpak van de problematiek per huishouden in de breedste zin, met verduurzaming als de motor. Daar werden mijn collega’s en ik meteen heel enthousiast van. Een pilot met deze zelfde aanpak staat nu klaar om van start te gaan binnen ons Nationaal Programma Arnhem-Oost.”

Doorbraakmethode
Beide kernteamleden zijn enthousiast over de ‘doorbraakmethode’ in Arnhem, Tilburg en Groningen. De City Deal Energieke Wijken gaf het IPW-Klimaatwerk, de nieuwe tak van het Instituut voor Publieke Waarden (IPW) de opdracht om samen met de drie gemeentes via actieonderzoek doorbraken te creëren die op het snijvlak van het sociale en fysieke domein liggen. Dat deed het instituut middels de zogenaamde ‘doorbraakmethode’: een gestandaardiseerde aanpak die professionals en ambtenaren helpt bij het leveren van maatwerk (in het sociaal domein), vooral in situaties waar bestaande regelgeving problemen kan veroorzaken. 

Hans: “In Arnhem wilden we fysiek en sociaal binnen de gemeente nadrukkelijker met elkaar laten samenwerken. IPW heeft vervolgens de samenwerking tussen bewoners en gemeente verbeterd voor collectieve woningisolatie door knelpunten te inventariseren en maandelijkse bijeenkomsten te organiseren. Dit was voor meer gemeentes binnen de City Deal herkenbaar. Dat was ook één van de voorwaarden: het moest herkenbaar zijn waar andere gemeente ook iets aan hebben, en het moest zijn op te schalen.” Ook Guido is blij met de hulp van IPW in Tilburg: “Bij ons hebben ze de financiering van verduurzamen van woningen via het Warmtefonds verbeterd door accountmanagers te benoemen voor gebieden en zo te zorgen voor één consistente aanpak. Daarvoor zagen we nog dat twee aanvragen uit één straat met dezelfde woningen op verschillende manieren werden beoordeeld. Dan is het fijn dat je via de City Deal direct aan tafel zit met de mensen van het Warmtefonds en dingen bespreekbaar kunt maken, én verbetert.”

Dashboard Geldstromen
De ontwikkeling van het Dashboard Geldstromen ziet Guido als een goede manier om de verbinding tussen fysiek en sociaal in beeld te brengen: “Door het inzichtelijk maken van informatie in een gebied, zoals energielabels van woningen, ziektekosten en energielasten, kun je op termijn beter beargumenteren dat de dingen die je in het fysieke domein doet, zich terugbetalen in het sociale domein. Simpelweg omdat mensen door isolatie een gezondere leefomgeving hebben en een lagere energierekening. Met deze verbeteringen in de leefwereld, verwachten we op termijn dat inwoners meer gaan participeren in de samenleving. Met het dashboard kunnen we dat toetsen, maar ook vooraf een afweging maken in welke wijken we als eerste aan de slag willen. Het dashboard heeft ons bijvoorbeeld geholpen met de keuze voor welke wijken we geld uit het Volkshuisvestingsfonds gaan inzetten.”

Hans ziet dat het gebruik van het dashboard in Arnhem nog onvoldoende benut is: “Het is voor ons nog niet duidelijk welke data je nu met elkaar kunt verbinden om meer inzicht te krijgen in wat verduurzaming voor gevolgen kan hebben voor de portemonnee van kwetsbare inwoners.” Diezelfde vraagtekens ziet hij ook bij andere gemeenten: “Ondanks de verschillende bijeenkomsten die we hebben georganiseerd zien we helaas nog niet dat het dashboard veel gebruikt wordt. We hebben het er regelmatig met elkaar over gehad binnen het kernteam: de wereld van data en beleid is blijkbaar nog lastig te verbinden met elkaar.” Volgens Guido is het vooral een ‘kwestie van doen’: “Ik denk dat mensen er gewoon mee moeten gaan werken. De City Deal hoeft dat niet helemaal voor te kauwen. Ik denk dat er ontzettend veel informatie in het dashboard zit, maar dat het aan de collega’s is om dat ook praktisch toe te passen in hun dagelijkse werkzaamheden.” 

Ervaringen uitwisselen
We gaan geen compleet nieuwe dingen doen, zo introduceerde Guido de City Deal bij zijn collega’s, vertelt hij: “We gaan lopende projecten inbrengen die we samen met andere gemeenten gaan bespreken: hoe doen jullie dat nou, wat kunnen we van elkaar leren, wat hebben we nodig om die bestaande projecten een stapje verder te krijgen? Je doet dus de dingen die je moet doen en af en toe heb je even een reflectiemomentje of een inspiratiemomentje met je City Deal partners die hier ook mee bezig zijn. We delen ervaringen uit met elkaar en we verrijken ons daarmee. Zo hebben we veel kennis en ervaring kunnen uitwisselen met andere gemeenten op het gebied van particuliere verhuur en gespikkeld bezit. En als we vastliepen, dan kon het netwerk van de City Deal ons ook helpen naar ministeries toe bijvoorbeeld, om drempels weg te nemen. Het is niet alleen kennis uitwisselen, maar ook het benoemen en oplossen van uitvoeringsproblemen door landelijke wet- en regelgeving.” 

De resultaten die de City Deal boekte op het gebied van particuliere verhuur, VVE’s en gespikkeld bezit, zijn hier volgens Guido een goed voorbeeld van: “Mede dankzij input van City Deal gemeenten heeft RVO de SVOH regeling gewijzigd zodat het toegankelijker wordt voor particuliere verhuurders om middelen aan te vragen. Ook hebben we input geleverd voor de invulling van de landelijke Versnellingsagenda Particuliere Verhuur, en hebben we een aanzet gedaan voor de ontwikkeling van een Versnellingsagenda Gespikkeld Bezit. Daarnaast heeft de City Deal verschillende expertsessies georganiseerd om te verkennen welke juridische route de opschaling van kleine VvE’s mogelijk maakt.”

Blijven delen
Hans vult aan: “De City Deal heeft ons ook geholpen om daar waar we vastliepen, dingen anders te doen. Dat was heel waardevol. In die zin is het erg jammer dat het stopt. We hebben nog tientallen jaren nodig om alle woningen in de stad te verduurzamen, zeker ook in de kwetsbare wijken met veel energiearme huishoudens, dus het delen van inzichten en ervaringen blijft ontzettend waardevol.”